Билей аламын деп ойлайсыз ба? Өзбекстан мен Қазақстанның ұлттық би мифологиясы
2023 жылдың жазы. Facebook желісіндегі Ташкентке деген сағынышқа арналған топтағы жазба көзіме түсті. Топта негізінен қазір Израиль, Грекия, Ресей, Германия және АҚШ-та тұратын жандар Ташкент туралы жазып, жастық шағынан сыр шетретін ескі фотосуреттер мен деректерді жариялайды. Сол кездің музыкасы мен биі туралы жазып жүргендіктен, бағымды сынап көрейін деп шештім. «Гарвард университетінде PhD оқып жатырмын, кеңестік Өзбекстанның ұлттық музыкасы мен биін зерттеп жүрмін. Егер осы салаға қатысты қандай да бір байланыстарыңыз болса, маған хабар берсеңіздер. Қуанып қалар едім», — деп жаздым. Бірнеше күннің ішінде ондаған адам хат жазып, көмектесуге ниет білдірді: бір тележурналист кеңес заманындағы бишілермен байланысқа шығу жолын нұсқады, арасында жасы тоқсаннан асқан бір биші бар екен; бір әйелдің көршісі атақты «Бахор» әйелдер ансамблінің бұрынғы бишісі екен, сонымен таныстыратын болды; ал кезінде танымал топта ән салған тағы бірі жеке мұрағатын ұсынды. Мен құдды Ташкенттің тең жартысымен танысқандай әсерге бөлендім. Сол топта ұлттық тарих пен мәдениеттің белді маманымен танысқан едім. Кездесу кезінде әуелі менің білімімді тексеріп, өзбек биінің үш мектебін/стилін атап беруімді өтінді. Әр мектептен бірнеше атақты бишіні атап айта аламын ба? «Бахор» ансамблінің негізін қалаушы кім? Білім сынағынан сүрінгеніме қарамастан, әңгімемізді бастадық. Мен шынымен кеңес заманындағы өзбектің ұлттық музыкасы мен биін зерттеп жүргенімді, бірақ оны қазақ баламасымен салыстыратынымды алға тарттым. Ол біраз шамданып қалды. «Өзбектер табиғатынан биші халық, ал қазақтар мүлдем билемейді», — деді ол. Бұл нәрсені басқаларға айтқан кезде де дәл осындай жауап алдым: «Күн мен түнді қалай салыстыруға болады?» — десті олар. «Өзбектер билейді, ал қазақтар билемейді». Олардың мұндай үзілді-кесілді мәлімдемесі мені таңғалдырды. Бұл қайдан шыққан пікір?
Бұл эсседе мұндай пікірлердің растығын анықтауды мақсат етпесем де, оның контексіне және кеңестік дәуірдегі тарихына біраз түсінік беріп, содан кейін қазіргі тынысын талқылаймын деп үміттенемін. Негізінен өзбектер мен қазақтарды (бірі тарихи негізі бойынша отырықшы, екіншісі көшпелі) салыстырамын, бірақ кеңестік кезеңде олардың биге қатысты ұқсас идея мен белгілі бір көзқарасқа байлаулы болғанын ескере отырып, талқылауға қажетінше тәжіктер мен қырғыздарды (тиісінше отырықшы және көшпелі) қосуға тырысамын. Өзбектер мен қазақтардың ұлт тарихына күмән келтірудің аса қажеті жоқ, олардың ресми нұсқасының қалай/қашан қалыптасқанын және оның қазіргі өзбектер мен қазақтар үшін салдарын қарастырған жөн деп санаймын.
Кеңес ұлты жобасы Орталық Азияның жаңадан бөлініп шыққан халықтарының музыка мен биді қоса алғанда, өзіндік ұлттық мәдениетіне иелік етуіне кепілдік берді. Қолданыстағы дәстүр, яғни әндер, маталар, қимылдар Орталық Азия халықтарының айдан анық ұлттық болмысына айналды. Кейде бұл екі этносты, мысалы, тәжіктер мен өзбектерді жасанды түрде ажыратты. Дәстүрлі түрде олар «әдет-ғұрпы мен тәжірибесі ұқсас, қостілділік әдеттегі құбылыс, ал тіл ешқашан болмыстың дәнекері болмаған өзара тығыз байланыста өмір сүрсе де», енді дәстүрлі түрде парсытілдес және түркітілдес халықтар арасында бар дәстүр — шашмақомның (Бұқара қаласында пайда болған классикалық музыка жанры) өзіне тән төл мектебін қалыптастыруы керек 1 Адиб Халид, Өзбекстанды құру: ерте КСРО-дағы ұлт, империя және революция (Ithaca, NY: Cornell University Press, 2015), 292. Алайда ұлт саясаты Орталық Азиядағы кейбір халықтардың арасындағы айқын айырмашылықты да пайдаланды. Қазақтар, қырғыздар, түркімендер мен қарақалпақтар көшпелі халық болған; тәжіктер мен өзбектер отырықшы өмір салтын ұстанды. Кейбір тілдер өзара түсінікті болды, кейбіреуі түсініксіз еді, ал тәжік тілі түркі тілдерінен басқа тіл тобына жататын. Кейбіреуі тауда өмір сүрсе, енді бірі далада тұрмыс кешетін. Әртүрлі өмір салты мен тарих әртүрлі музыка мен би дәстүрлерін тудырды және көпұлтты халықтарды жіктеу үшін қолданылатын мемлекет демеушілігінің көрінісі саналатын ұлтқа байланысты болды.
Кеңес мемлекеті әртүрлі ұлтты өзінің мәдени дәстүрімен байланыстырған соң, олар туралы белгілі бір мифтерді тудырып қана қоймай, оларға ерекше мән үстеді. Орталық Азияның барша халқы «мәдени тұрғыда артта қалған болса да», қазақтар өзбек көршілерінен де «қалыс қалған» сыңайлы: себебі олар билеген 2 Терри Мартин, Позитив әрекеттер империясы: Кеңес Одағындағы ұлттар және ұлтшылдық, 1923-1939 (Ithaca, NY: Cornell University Press, 2017), 23. Ғалымдар, мемлекеттік қызметкерлер мен өнерпаздар халықтың төл биі жоқ деген болжам «қазақ халқының өнеріндегі үлкен олқылық [және] дамудың жоқтығы» деп үнемі қадап 3 Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағаты (бұдан әрі – ҚРОММ, қазақша) 1242-қ., 1-т., 27-іс, 64-п. Басқа да көшпелі халықтар туралы осы тектес әңгіме өрбіді, мысалы, ол қатарда қарақалпақтар да бар. Қарақалпақ биін зерттеген (және «негізін қалаушы» деп саналатын) көрнекті кеңес зерттеуші Елизавета Петросова зерттеу барысында «күтпеген қиындыққа тап болған, яғни халықтың өз биі болмаған; айрықша жоғары мәдениеті, қолданбалы өнері, ауыз әдебиеті, көптеген әні мен күйі бар халық би билемеген», — деп жазады ол айрықша жоғары қарақалпақ мәдениетінің бар екеніне күмән 4 Елизавета Артемовна Петросова, Karakalpakskiĭ tanet︠s︡: metodicheskoe posobie (Tashkent: Izd-vo lit-ry i iskusstva, 1976), 13.
Кеңес ғалымдары бұл көшпелі халықтардың би мәдениеті болмауының ықтимал себептерін алға тартты, оған «[олардың] жартылай көшпелі өмір салты, сирек қоныс аударуы, туған жері мен қызмет саласы ортақ адамдардың үлкен тобының арасында тұрақты қарым-қатынастың болмауы» 5 Петросова, 4.
Алайда қазақтарда би жоқтығының себебі әр кеңес ұлтының және ұлы әдебиет қайраткерлерінің (мәселен, Қазақстандағы философ ақын Абай немесе Қырғызстандағы эпикалық қаһарман Манас) ежелгі өткені туралы примордиалистік пікірталастарға күрт қарама-қайшы 6 Мартин, Позитив әрекеттер империясы, 442. Примордиалистік концептуал құрылымды жақтаушылар ұлттар мен ұлттық кімдікті яки болмысты тұрақты және туа біткен деп есептейді, ал конструктивистік құрылымды жақтаушылар оларды өзгермелі және құрастырылған деп санайды.
Бір қызығы, Кеңес мемлекеті ХХ ғасырда көшпелі халықтарда би болмаған деп кесіп айтты. Мемлекет осылайша Сара Кэмерон сияқты ғалымдар атап өткендей, көшпелі халықтардың даму деңгейі төмен екеніне нұсқады, бұл олардың өмір салтын өзгерту үшін жасалған зорлық-зомбылық науқанын ақтау әрекеті 7 Сара И. Кэмерон, Аштық жайлаған дала. Ашаршылық, озбырлық және кеңестік Қазақстанды орнату. (Ithaca [New York]: Cornell University Press, 2018). (Қазақтарды отырықшы өмір салтына «ауыстыру» талпынысы салдарынан олардың тіршілігінің негізгі көзі — малын жаппай тартып алды және бір мезгілде халықтан астық өнімдерін де жинап алу миллиондаған адамның аштыққа ұрынуына түрткі болды). Алайда қазақта би жоқ деген иланым посткеңестік қазақ қоғамында, жалпы Орталық Азияда сақталып, дамыды, бұл туралы төменде тарқатып жазамын.
Екінші жағынан, кеңестік кезеңде өзбектер биге мейлінше бейіл деп саналды. Өзбектердің би мәдениеті және/немесе биге туабітті бейім болуы олардың мәдениетінде би мәдениеті туралы бұрыннан қалыптасқан тұжырымдардың кең таралуымен байланысты еді. Мысалы, Розия Каримова бұқар биі туралы кітабында «Бұқара биінің дәстүрлі мектебі… алғашқы қарабайыр қимылдар мен би пантомималарын, еліктеу билерін және ең қарапайым би ойындарын [және] ең жоғары «академиялық» кәсіби хореографияны сақтады». Би өнерінің бұл бай мұрасы өзбектерде ғасырлар бойы биді де қамтитын халықтың қайталанбас мәдени дамуын 8 Розия Каримова, Бұқара биі (Ташкент: Ғафур Гүлиам атындағы Әдебиет және өнер баспасы, 1977), 5.
1930-жылдары Өзбекстанға келген композитор Алексей Козлов аула сыпырып жүрген көрші екі қыз туралы: «Олар үшін бұл жұмыс емес еді; керісінше, өздері ыңылдап салған әннің сүйемелдеуімен кенет орындаған бидің бір түрі болатын. Олардың икемі мен биге деген туабітті қажеттілігі таңғалдырды… және олар ерекше еді. Бұл жастағы қыздардың бәрі би 9 Теодор Крейг Левин, Құдайдың жүз мың ақымағы: Орталық Азия бойынша музыкалық саяхат (және Куинс, Нью-Йорк) (Bloomington: Indiana University Press, 1996), 19. — деп жазды. Шығу тегі қытайлық афро-кариб бишісі Си-Лан Чен сияқты шетелдік қонақтар да өзбек биінің әдемілігі әрі жергілікті қоғамның ажырамас бөлігі екені туралы осы орайлас пікірлер айтады: «Таза, театрландырылмаған өзбек биі мен көрген халық биінің ең тартымды түрі болды, бай әрі көңілді, жанды әрі кенеттен туып отыратын бидің айқын 10 Си-лан Чэнь Лейда, Тарих туралы жазба (New York: Dance Horizons, 1984), 169–70. Расында, «Sovet O’zbekiston san’ati» (сөзбе-сөз «Кеңестік Өзбекстан өнері») кеңестік мәдени журналы мұқабасының кем дегенде 20–30%-ы танымал жеке бишілерге немесе «Бахор» ансамблінің әртістеріне арналды. Өзбектің ұлттық бишілері «Вечерний Ташкент» («Кешкі Ташкент») және «Qzil O’zbekiston» («Қызыл Өзбекстан») сынды газет беттеріне жиі көрік сыйлады. Балалық шағын кеңестік кезеңде өткізгендердің басым көпшілігі менімен жеке әңгімеде «Бахордың» құрамына қабылдану мақсатында би сабақтарына қатысқанын мойындады.
Мысалы, 1989 жылы Ташкентте өткен танымал кеңестік «Утренняя почта» («Таңғы пошта») музыкалық телешоуы шығарылымында ұлттық бишілер танымал «Ялла» және «Садо» топтары, сондай-ақ атақты әншілер Наталья Нұрмұхамедова мен Юлдуз Усманова өнер көрсеткен кезде би билеген. Шоудың отыз минутқа созылғанын ескерсек, онда өзбек биі өте көп биленген! Дегенмен, Алматыда өткен «Таңғы пошта» шығарылымында көптеген әнші өнер көрсетті, бірақ тек бір ғана би биленді — соңғы титрлардан кейін сахнада «Гүлдер» ән-би тобы өнер көрсетті. Өзбекстандағыдай музыкалық қойылымдар бимен сүйемелденген жоқ. Қазақтың ұлттық бишілері республикалық журналдар мен газет беттерінде әлдеқайда аз көрінді, ал ұлттық би ансамбльдері Өзбекстандағы әріптестеріне қарағанда анау айтқандай танымал бола қоймаған сыңайлы. Өзбекстанда өзбек биінің негізін салушы Тамарахонимге арналған мұражай болса, Қазақстанда оның қазақ әріптесі Шара Жиенқұлова туралы білетін адамдарды аз кездестірдім. Әрине, Жиенқұлованың есімі кеңестік кезеңде көбірек танымал болуы мүмкін, бірақ бұрынғы екі республикадағы кеңестік дәуірдегі осынау халық бишілерінің мұрасы айтарлықтай ерекшеленетіні шындық.
Қазақстанда ұлтқа деген мақтаныш сезімі кең тараған сайын (‘Born to Be Qazaq’ сынды жазулары бар жейделерді есепке алсақ) жастарға арналған Қазақстан тарихы туралы тамаша подкасттар мен Instagram парақшаларын жүргізген жөн болар. Мысалы, шамамен бір жыл бұрын 21 200-ге жуық лайк жинаған жарияланымда «қазақтар ешқашан билемеген» деген кеңестік дәуірде қалыптасқан наным жалғасын тапқан. Баяндамашы: «Ежелден ата-бабаларымыз биден гөрі жекпе-жекті дұрыс көрген. Олар өзінің күш-жігері мен ептілігін танытуды дұрыс санаған», — дейді. Бұл сөздің ақ-қарасын ажыратпаса да, халықтың көпшілігі оны құрмет белгісі есебінде қабылдағандай болды. Маған мұны жолдаған досым: «Мен онымен 100% келісемін. Біз бастан өткерген ауыр кезеңдер төл би дәстүрімізді дамытуға мүмкіндік бермеді», — деді.
Қазақтар арасында бидің жоқтығына қатысты мен көрген басқа да дәлелдер дәстүрлі қазақ қоғамының әдебі мен тақуалығына байланысты. Мәдениет сыншысы Әмина Құрманғалиқызы «Қара жорғаны» [би] біздің ата-бабамыздың биі деп санайтындар — қазақ құндылығы мен салт-дәстүрін жете білмейтіндер. Әйелдер еркектің көзіне тіке қарамаған, олардың жолын кесіп өтпеген, ал мұнда бәрі бірге би билеген… Сосын денесін әдепсіз селкілдетіп биледі дейсіз бе? Мұндай нәрсе болмаған», — дейді. 2023 жылы жергілікті ғалым маған қазақтар ислам дінін қабылдағаннан кейін би билеу шариғатқа қайшы келгендіктен, қазақтар «төл би мәдениетін ұмытқан» деп еді. Бұл сөзде шындық та бар шығар, десе де, көрші өзбектер мен тәжіктер, біз білетіндей, бір дінді және бірдей болмаса, өзара ұқсас әдеп құндылықтарын ұстанған. Алайда мен бұл қоғамдарда тәжіктер немесе өзбектер діни себептерге немесе ұяң болғанына байланысты «ешқашан билемеген» деген пікірді алға тартқан адамды кездестірген жоқпын (әйелдер биін тек әйелдер билесе де). Әрине, көшпелі қоғамдарда ерлер мен әйелдердің жосығының әртүрлі болуын талап ететін әртүрлі жосық кодекстері мен құндылықтар жүйесі болуы мүмкін, бірақ әлі күнге дейін ислам, айталық, отырықшы болмаса да, көшпелі қоғамдардағы бидің дамуына кедергі келтірді дегеніне сену қиын.
Қазақтар өзінің тақуалығынан, я болмаса әдеп нормаларына байланысты би билемей, оны «ұмытқанын» мақтанышпен айтатын ұлттық санасы бар жастардың кеңес ғалымдары мен қоғам қайраткерлері партияға бейіл болғандықтан, үнемі осындай мәлімдемелер жасағанын біліп, көңілі қалуы мүмкін. Мәселен, танымал қазақ жазушысы Сәбит Мұқанов 1938 жылы: «Ескі қазақ ауылында би болмаған, бірақ «би» сөзі сақталған… Бидің қазақ арасында ежелден болғаны анық, бірақ қазақ әйелдері арасында опа мен ерін далабы қолданыстан шыққаны сияқты, өткен ғасырларда ұмыт болды», — деп 11 C.Мұқанов, «Социалистік Алматы», 4 шілде, 1938, Е. Брусиловский негізінде, Е.Брусиловский, «Воспоминания с комментариями и иллюстрациями» (Almaty: Tselinny, 2023), 206. Мұндай нанымдардың кеңестік дереккөздерге сіңгені соншалық, оны КСРО-ны зерттеген шетелдік ғалымдар да қайталады. Мысалы, кеңес биі туралы жазған америкалық зерттеуші Мэри Грейс Свифт 1968 жылы қырғыз биі туралы қалам тербей отырып, әдеп пен гендерлік рөлдер туралы дәлелді қайталайды: «Бір кездері олардың арасында биге тыйым салынған. Музыка ырғағымен қарапайым ырғақты қимылдарды жасау да дұрыс деп танылмайтын. Осыдан отыз жыл бұрын биші әйелдің сахнаға шығуын қазір танымал балеринаны [Бибісара Бейшеналиева] қызу қолпаштап жатқандардың өзі құдайдан аттау деп санайтын 12 Мэри Грейс Свифт, КСРО-дағы би өнері (Notre Dame, Ind.: University of Notre Dame Press, 1968), 185. (Ол сондай-ақ: «Қазақстан — би дәстүрі болмаған өңірдің бірі. Шөл даланың құмына аяқ батып кететін мұндай аймақтарда адамдар бимен айналыспайды, бірақ мұның бәрі кеңес халықтары арасында Сталин орнатқан достықтың дамуы нәтижесінде өзгерді», — деп 13 Свифт, 188.
Мысалы, әдеп немесе бидің дамуын тежейтін діни ғұрыптар туралы мұндай идеялар ғалымдарды өз елінің мәдени тарихын діни тұрғыдан көбірек білуге талпындыруы мүмкін ислам дінін ұстану қарқынының өсуіне қарамастан, қазіргі Өзбекстанда жиі кездеспейді. Президент Шавкат Мирзиёев 2020 жылдың ақпан айында «Ұлттық биді одан әрі дамыту шаралары туралы» жарлыққа қол қойып, кейінгі бірнеше жылда Ұлыбританияда, Қытайда, Мароккода, Ресейде және әлемнің өзге де елдерінде гастрольдік сапар жасап, сондай-ақ Өзбекстандағы үкіметтік іс-шараларда үнемі өнер көрсететін кеңестік «Бахор» би ансамблінің әрі қарай жаңғыруын нығайтты.
Ансамбльдің кеңестік әріптесі тіпті 2000-жылдардағы «Звездопад» өзбек телешоуында оның негізін қалаушы Мукаррам Тұрғынбаевамен бірге төл шығарылымда төбе көрсетті. Әдетте қазіргі өзбек биінің негізін салушы саналатын Тамарахоним да жеке телешоуда өнерін ортаға салды. Малика Ахмедова сияқты кеңестік дәуірдің танымал бишілерінің құрметіне тұтас телебағдарламалар арналды, кәсіби бишілер түрлі ойын-сауық бағдарламалары мен ток-шоуларға жиі қонақ есебінде қатысты. Мені Өзбекстандағы кешкі ток-шоулардың біріне шақырғанда қонақтардың бірі кәсіби биші еді, ал мен онымен бірнеше рет билеуге мәжбүр болдым (тікелей эфирде!). Бір қызығы, мен өзбек үлгісінде тігілген костюм киген едім, қала берді басыма допа (бас киім) киюді де ұмытқан жоқпын, бағдарлама жүргізушілері мен қонақтар «өзбекке ұқсап тұрсың» деп жиі айтты. «Би билейтін халықтың» кез келген өкілі сияқты менің сыртқы келбетім «билей аламын» деген ойға түрткі болды ма деп ойлаймын.
Өзбектердің немесе қазақтардың өзін «биші» деп санайтынын бағалау үшін менің қолымда бар дүниелерден де басқа құралдар қажет еді әрі, шынымды айтсам, тым көп даулы пікірталасқа түсіп жатырмын. Алайда Орталық Азиядағы бес мемлекет ұлттық болмысын КСРО ыдырағаннан кейін қалыптастырып жатыр, әсіресе, Ресейдің 2022 жылы Украинаға жаппай басып кіруінен кейін ұлттық санада мейлінше «салқындық» байқалады. Бұл қалыпты дүние. Десе де, айтарлықтай танымал болған дизайн, ұрансөздер мен иланымдардың құрастырмалы сипатын ескерген жөн. Мысалы, 2022 жылдың ақпанынан кейін тек қазақша сөйлеуге тырысқан қазақ досым осы троптың кеңестік тарихын есепке алса, қазақтар «ешқашан билемеген» деп мақтанатын ба еді? Екінші жағынан, өзбектерді «биші халық» дейтін кеңес бекіткен таптаурынның олардың ұлттық бейнесін нығайта беруі менің өзбек достарым үшін әлденені өзгерте ала ма? Белгілі бір мағынада «биші өзбектер» мен «билемейтін қазақтар» бейнесі кеңестік кезеңдегі ұлттық иерархияларды танытуды және таңуды жалғастырып келеді. Қазақтардың көшпелі өмір салты мемлекеттің оларды «аса дамымаған» деп санауына әкелді, бұл қазақтарды отырықшы өмір салтына бейімдеуге бағытталған орасан зор зорлық-зомбылық науқанына жол ашып, нәтижесінде халықтың төрттен бір бөлігі қырылды. Өзбектер де мыңдаған адамның өмірін қиған мемлекеттік ұжымдастыру мен кулактардың мүлкін тәркілеу науқанынан зардап шексе де, олардың ниеті өзбектердің өмір салтына шабуыл жасау емес, оларды кеңестік ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіптік дамытуға тарту болды, бұл сайып келгенде (мемлекеттердің көзқарасында) би өнерін де 14 Кулактардың мүлкін тәркілеу. 1920-жылдардың соңы мен 1930-жылдардың басында “кулак” атауымен белгілі бай шаруаларды жер аудару, тұтқындау және өлтіру жөніндегі кеңестік науқан.
Бірақ Қазақстанда көшпелі өмір салты қайтадан сәнге айналғанымен (мысалы, қазақстандық ұлттық әуе компаниясы Air Astana жолаушыларға арналған бағдарламасын «Nomad Club» деп атады), биге деген көзқарас мұндай емес. Айта кетейік, Лидия Сарынова сияқты кеңес ғалымдары 1976 жылдан бастап қалыпты көзқарастар шекарасын бұза бастады. Қазақ балет өнерінің тарихы туралы еңбегінде ол: «Қазірге дейін… ұлттық өнердің бұл туындысына ешкім қол тигізген емес. Тек [қазақ] халықтың бақсылық пен діннен шыққан биі… бар екені белгілі… Бір нәрсе анық: қазақтың халық биін жасау үшін мақсатты ғылыми жұмыс жүргізу керек», — деп 15 Лидия Петровна Сарынова, Балетное искусство Казахстана (Alma-Ata: Nauka, 1976), 36. Егер мұнымен кеңес ғалымдары айналысса, кейбір тұжырымдарды қайта қараудың қажеті бар ма? Қазіргі қазақ жастары көшпелі өмір салтына аса мойын бұрмағандай, би туралы өзінің кеңестік көзқарасын қайта ой елегінен өткізсе жөн болар еді. Ескі наным-сенімдердің іргесі қақырап, қазақ халқын өзі жоққа шығаруға асыққан немесе бар екенін мойындамайтын төл мәдениетінің белгілі бір саласына қол жеткізуден әлеуетті түрде айырып жатқан сыңайлы. Белгілі бір мағынада қазақ халқы өзіне тән ауыртпалықты, атап айтқанда, төл көшпелі өмір салты өзін әлеуметтік танымал өнер түрінен айырды деген сенімнің шашбауын көтеріп келеді.
Екінші жағынан, Өзбекстан Кеңес дәуіріндегі наным-сенімдерден пайда көруді жалғастыруда. Танымал дүкендердегі жейделерде би билеп жатқан өзбек қыздары бейнеленген, ал өзбек мәдени фестивальдеріне үнемі кәсіби өзбек бишілері қатысады. «Биші өзбектер» бейнесінің түп-тамырын зерттеудің пайдасы бар ма? Ғалымдар, мәселен, Өзбекстанның алғашқы бишілері Тамарахоним (этникалық армян), Исахара Акилов (бұқара еврейі), Галия Измайлованың (татар) шығу тегі өзбек емес екенін ескеріп, кеңестік және қазіргі заманғы тарихта белгісіз болып қалған тамырына тереңірек үңілуге мүдделі болуы мүмкін. Бұлардың ешқайсы өзбек биінің бай мұрасын кеміту немесе жоққа шығару мақсатын көздемейді, керісінше, ол туралы түсінігімізді кеңейтіп, мысалы, «Бахор» ансамблі туралы қалыпқа біршама күрделілік енгізуді көздейді.
Диссертацияммен жұмыс істеу барысында кеңестік үлгідегі жалпылыққа жол беретінімді мойындаймын. Бірақ кеңестік Орталық Азияның тарихын зерттеуші ретінде тарихшылар арасында ғана емес, сонымен қатар «қарапайым адамдар» арасында тарихқа қатысты қалыптасқан болжамдарға қарсы шығуға міндеттімін. Бұл білімнің көп бөлігінің практикалық құндылығы болмаса да, бәлкім біздің би билеуімізге көбірек мән үстейтін болар.