Кітапханадағы шегініс

Менің ұшар шыңым

Сен енді маған келмейсің
Тым жырақта тұрамын, сол биік тау мені шаршатады дейсің,
Сарай сайқымазағы¹ 1 “Менің ұшар шыңым” өлеңінде Иосиф Гришашвили Аға Мұхаммед ханға қызмет еткен грузин сарайының әзілкеші Садегті жырға қосады. Тарихи деректерге сүйенсек, Садег 1797 жылы Грузияны Иран империясына қосып беру жолында әрекет еткен Мұхаммед ханның Шуша қаласына келген кезде тамағын орып жіберген үш қылмыскердің бірі. сияқты өтірік айтасың
Ал біздің махаббатымызға құрмет көрсеткің келмейді.
…
Сен мені сүйген кезде
Ерніміздегі Шираз раушандарына бас иген едік;
Ал бұл тау алқап болып көрінген еді-ау,
Сен мені сүйген кезде… сен мені сүйген кезде…

– Иосиф Гришашвили

Иосиф Гришашвили «Менің ұшар шыңым»² 2 “My Ascent” өлеңін Коко Фергюсон Нина Ахвледианимен бірге грузин тілінен ағылшын тіліне аударды. өлеңін ақын Нино Таришвилиге арнаған. Махаббат оты бара-бара сөнгенге дейін ол ақынның үйіне оп-оңай көтерілетін. Гришашвили Тбилисидегі Харпух ауданының ең жоғарғы жағында тұрды. 1940 жылға дейін ақын әпкесімен бірге өмір сүрген бұл ескі ауданда қазір Гришашвилиге арналған мұражай, сондай-ақ бірегей кітапхана орналасқан. Кітапхана-мұражай биік дөңде орналасқандықтан, оған жету қиын. Мұражайдың шалғай орналасуы мен сырт кейпінің қарапайым болуы көптеген басқа мемлекеттік мұражайлар мен кітапханалармен салыстырғанда, оның коллекциясын кеңестік цензурадан қорғауға ықпал еткен болуы мүмкін. Гришашвили атындағы кітапхана мен мұражайда Грузияның басқа көпшілік жинағында кездеспейтін кітаптар мен материалдар бар.

Биік дөңге көтерілген кезде мұражайдың сондай шалғай орналасқанын елестету қиынға соғады. Жоғарыдағы екі қабатты үй жеке резиденцияға ұқсайды, қарапайым әрі сәулетіне сай ерекшелігі жоқ. Мұражайға кіру үшін Гришашвили отбасы мүшелерінің толық сонда болатынына көз жеткізіп қана алдын ала жазыласыз. Иосиф Гришашвилидің жиені, қарт Нодар Григорашвили үнемі аяғына тәпішке киіп жүреді. Есікті ашады да, шаң басқан кілем төселген баспалдақпен жоғарыға бастайды. Ол мұражайдың қалай салынып жатқанын, коллекцияның қалай жиналғанын және кітапхана каталогы қалай жасалғанын көріп өсті. Мұражайдың бірінші директоры болған анасынан бұл жауапкершілікті өз мойнына алған Нодар қарт өмірін коллекцияны көзінің қарашығындай күтіп, бақылауға арнады. Григорашвили — келушілерді коллекциямен таныстыра алатын және әлі де қолданыста жүрген картотека жүйесін түсінетін жалғыз адам.

Кітапханада екі бөлім бар: біреуі көпшілікке ашық болса, екіншісі жабық. Онда әрісі XVII ғасырдан басталатын сирек басылымдар бар. Григорашвили кейде бірнеше тілде жазылған кітаптар, басылымдар, фотосуреттер, музыкалық аспаптар, қолжазбалар мен дыбыс жазбаларынан тұратын 70 000-нан астам жәдігер бар секцияны өз қолымен ашып, сенімді зерттеушілерді жабық аймаққа кіргізеді.

Иосиф Гришашвили — сегіз қырлы бір сырлы тұлға. Ақын, актер, зерттеуші, аудармашы, журналист, редактор, баспагер, библиограф және коллекционер. Оның жинағында Кавказ, Шығыс Түркия, Иран және Оңтүстік Ресейдің тарихы, этнографиясы, мәдениеті, тілдері және саясатына қатысты материалдар жинақталған.

Гришашвили (Мамулашвили)³ 3 Гришашвили — Иосиф Мамулашвили бүркеншік аты. Оның көптеген өлеңі мен хаттары бүркеншік атпен, криптониммен, инициалмен, әр түрлі фамилиямен, кейде есімсіз жарияланды.  1889 жылы Тбилисидегі Харпухта дүниеге келген. Әкесі «харачогели» (қолөнер шебері) бола жүріп, шарап сатудан жергілікті тавернаны басқаруға ауысқан грузин еді. Әкесі сауат ашпаса да, бірнеше мүлікке иелік етіп, кәсібін жүргізу үшін жеке әліпбиін жасаған зерделі, тапқыр адам болған. Гришашвилидің анасы армян болған, әкесі қайтыс болғаннан кейін анасы баласын жергілікті шеберлерге қолөнерге беруге тырысқанымен, ұлы Авлабар театрына көңілі құлап, Харпухта өнер көрсететін театр труппасын құрды. Театр суфлері, ақын болғанға дейін актер, грузин тілінен армян тіліне аударатын аудармашы және драматург болып жұмыс істеген. 

Театр труппасының құрамында Гришашвили грузин поэзиясының көп бөлігін жатқа оқуды үйренді және бес жыл бойы театрда Шекспир, Шиллер, Мольер, Гюго, Толстой, Горький, Чехов және басқа авторлардың шығармаларын оқыды. Анасы қайтадан тұрмыс құрып кеткеннен кейін Гришашвили үшін театр Тбилисидегі перформатив поэтикалық дәстүрден, армян бардтарынан, парсы кофехана мәдениетінен және еуропалық әдеби аллюзиялардан шабыт алатын ырғақты махаббат поэзиясына арналған үйге де, университетке де айналды. 

Ол алғаш рет ақын ретінде көпшілік алдында 1910 жылы Григол Робакидзе ұйымдастырған кеште бой көрсетті. Гришашвили кештің жұлдызына айналып, өзінің сөзімен айтқанда, Важа-Пшавела сынды атышулы ақындардың өзін басып озған екен. Оның Харпухтың тұрмыс құрған әйелдерінен шабыт алған ерте поэзиясы дау тудырып, алғашқы жинағын басылымнан алып тастауға түрткі болды. Гришашвили жергілікті дүкендерден ірімшік, қант немесе жеміс-жидек сатып алған сайын сатушылар азық-түлікті оның өлеңдері жазылған көшірме қағазға орап беретіні туралы айтқан еді. Ол бұл оқиғаның барша «жалған социал-демократтарға» деген өшпенділігіне түрткі болғанын алға тартып, өзінің өмір бойы «партиядан баз кешуін» осы жайтпен байланыстырды. 

1907 жылдан бастап Гришашвили грузин газет-журналдарымен әріптестік орнатып, көбіне жасырын немесе бүркеншік атпен жарияланып жүрді. Тұрақты түрде лирикалық, саяси және әлеуметтік өлеңдер, әзіл-оспақ мақала, экспромт, жұмбақтар, театрға рецензия, әдеби сын, полемикалық мақала, библиографиялық шолу, комедия жанрындағы пьесалар мен прозалық шығармалар жариялады. Уақытының көп бөлігін басқа авторлар жазған шығармаларды өңдеуге арнады. 

1917 жылы атақ-даңқының шарықтаған шағында араб ғашықтары Ләйлі мен Мәжнүннің ғашықтық оқиғасынан шабыт алып, «Ләйлі» журналын ашты. Журналда грузиннің көрнекті жазушыларының, соның ішінде Гришашвилидің Blue Horns тобындағы замандастарының мақалалары жарияланып, оның Еуропа мен Ресейге және олардың «ескі Тбилиси» мәдениетіне төніп тұрған қауіпке қатысты күдігін білдіретін алаңға айналды. Григол Робакидзені «Ләйлінің» бірінші басылымына алғысөз жазуға шақырды. Бұл мәтін Грузияның Шығыс пен Батыстың тоғысқан жері ретіндегі орнын дәріптейтін мағынада қарапайым әрі ыңғайсыз еді. Бірінші болып Гришашвилидің өзін поэзия патшасы ретінде елестететін «Парсы патшайымы» поэмасы ұсынылды. «Ләйлінің» бірінші шығарылымында Робакидземен қатар, Паоло Иашвили мен Валериан Гаприндашвили сияқты Blue Horns басқа мүшелері де жарық көрді. 

Бұл кезде Blue Horns тобы шамамен бір жыл бұрын құрылып, әлі де Кутаисиде болатын. «Ләйлінің» ориенталистік көңіл райы қазір біртүрлі көрінуі мүмкін, бұл — Blue Horns тез арада іргесін аулақ салған Грузияның әдебиет тарихындағы оғаш сәттердің бірі. «Ләйлі» жарыққа шыққаннан кейін бір жыл ішінде қарым-қатынас үзілді, себебі Blue Horns шығарған жаңа заманауи поэзия батысқа, Символистер мен Футуристерге бет бұрды. Бұл әдеби журнал бетінде болған шайқас еді әрі онда Blue Horns жеңіс тұғырынан көрінді, ал Гришашвили кітапханасына кетті. 

1921 жылы Грузияның кеңес дәуіріне аяқ басуы елдің мәдени тарихына қатты әсер етті. Ақындар өмірбаянынан Кеңес үкіметі қабылдамайтын шығармаларды алып тастап, қайта жазуға мәжбүр болды. Бұл шығармалардың көбі енді ғана қайта ашылып, қайта басылып, аударылып жатыр. Гришашвили өмірбаянының 1957 жылғы үш ресми нұсқасының бірінде оның өмірінің ең қызықты кезеңі Кеңес үкіметі орнағаннан кейін басталғаны айтылады. Өлеңдері көп рет қайта басылып, жаңа шығармалары жарық көрді, патриоттық өлеңдеріне Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде музыка жазылды. Ол 1947 жылы Грузия Ғылым академиясының академигі болып сайланды. 1949 жылы әдеби еңбегі үшін Сталин сыйлығын алды.

Гришашвилидің немере інісі кітапхана-мұражайда сақталған, әлі жарияланбаған өлеңдеріне сілтеме жасай отырып, оның жаңа қырын ашады⁴ 4 Иосиф Гришашвилидің “Жарияланбаған өлеңдері” басылып шыққан қолжазба дәптерінде мынадай алғысөз бар: “Менен басқа ешкім білмейтін бұл қойын дәптер менің мұрағатымда жерленуі керек. Тарих мені поэзиям үшін кешірсін! Шын жүректен!  I.GR. 1941, 3 шілде.’ Мұрағатты Иосиф Гришашвили кітапхана-мұражайы ұсынды. . Бұл өлеңдердің елуі алғаш рет 1992 жылы басылып, оның ішінде қырық өлең 100 өлең⁵ 5 100 Өлең, Иосиф Гришашвили. Intelecti баспасы, Тбилиси, 2009 жинағына енеді. Кеңес билігіне қарсы жазылған бұл шығармалар көпшілік талқысына түспеген. Бір қызығы, Гришашвилидің екінші, датасы көрсетілмеген өмірбаянында оның екіжүзділік пен опасыздықты жек көретіні анық байқалады. 

Грузин әдеби мұрасын зерттеу, әсіресе, кеңестік дәуірдегі осы екіжақтылыққа байланысты күрделі мәселе. Ешқашан ресми түрде болмаған тарихқа біз қандай көзқарас танытамыз? Жергілікті әңгімелерді, мұрағат нысандары мен биографияларды оқуға қалай жарамды ете аламыз?⁶ 6 Осы сияқты сұрақтар  ‘The Whole Life Academy Berlin’ өткен семинарда Әлемдік мәдениеттер үйінде, (HKW) 2021–2022 жылдары қойылды., мұнда семинар бағдарламасына қатысушылар мұрағаттар мен объектілерді отарсыздандырудың өзекті мәселелерін көтеріп, маргиналданған баяндауларды ашудың өзекті мәселелерін көтеріп, мұрағаттардағы білім өндірудің бірлескен формалар дайындығын пысықтады.

Грузияның мемлекеттік қорларының коллекциясы көрмеге сирек қойылады және оларға қол жеткізу де оңай шаруа емес. Кеңес Одағы құлағаннан кейін мұражай қорларының өртенуі қалыпты жағдайға айналып, бұл екіжақты мәселені одан сайын тереңдете түсті. Жақында Гришашвилидің кітапханасынан орыстың «Заумь» ақындарына арналған бірегей басылымдар қолды болды. Бұл артефактілерді экспонат ретінде көрмеге қоюды былай қойғанда, зерттеу жүргізгісі келетін кез келген адамға, тіпті егер олар материалдардың мемлекеттік жинақтарға кіріп-шығуын бақылауға арналған күрделі бюрократиялық процедуралардың бәрінен өтсе де, үлкен күмән мен сенімсіздік тудырады.

Гришашвили кітапханасының жинағы грузин әдебиетінің тарихына, әсіресе кеңестік дәуірге дейінгі және одан кейінгі кезеңге ерекше көзқарас танытады. Түгендеу кезінде бүгілген парақтары бар, болмаса атауы жойылған тыйым салынған авторлардың жылдар бойы бақта жер астында жасырылған кітаптары табылды. Гришашвили кітапхана-мұражайдың бірінші басшысы болды және қуғын-сүргінге ұшыраған авторлардың шығармаларын сақтауда шешуші рөл атқарды. Оның жұмысын жиені Ани Цицишвили жалғастырып, кітапхананың мол қорын зерттеу, жіктеу және каталогқа енгізу жұмысына жетекшілік етті.

Мұражайдың дизайны оның тарихи және мәдени мәнін білдіреді. 1969 жылы, мұражай көпшілікке ашылмай тұрып, сәулетші Темур Тхилава грузин халқының ұлттық сәулет өнеріндегі ағаш қолөнеріне ұқсайтын ағаштан жасалған экспозициялар әзірледі. Суретші Авто Варази мұражайдың екі негізгі залында ілулі тұрған тік дисплей панельдерінің түсін таңдау мен дизайнына жауапты болды. Бір қызығы, маман Симон Болквадзеге кітаптарды тік панельдерге қойылған селдір пластик шегелер арқылы бір-бірінің үстіне орналастыру тапсырылды. Грузияның Ұлттық мұражайындағы көрме дизайнына жауапты Джавахишвили сәулетшілер, археологтар және суретшілер арасындағы ынтымақтастыққа мұрындық болды. Оның мол тәжірибесі мен Ұлттық музейдегі көп жылдық жұмысына қарамастан, Гришашвили мұражайында экспонаттарды сақтау басты назарда болмаған сияқты. 2010 жылы мұражай жөндеуден өткенге дейін кейбір материалдар, мысалы, плакаттар мен эфемерлер селдір қорғаныс әйнегімен жартылай ғана жабылған. Келушілер олардың материалы мен текстурасын бағалай отырып, мұқият назар салып қарауы үшін толығымен жабылмаған болар деп топшылаймыз.

Көрмеге қойылған тақырып, мұқаба дизайны және «Ләйлінің» қиғаш грузин әріптері келушілердің назарын бірден аударады. Болквадзе «Ләйлінің» үш басылымын қабат-қабат етіп, бірінің үстіне бірін орналастырған. Кітаптарды нысан ретінде орналастырудың бұл тәсілін кейінгі кездері көрмелер жиі қолданатын өнер және кураторлық тәжірибеден байқауға болады. Мысалы, Канаданың сәулет орталығы Гордон Матта-Кларк кітапханасының коллекциясын кітаптарды көзге көрінетін селдір, жеңіл қораптарға салып, оларды көрме аясында металл сөрелерде ретке келтіруге және қайта орналастыруға болатын нысандарға айналдыру арқылы көрсетті.⁷ 7 Out of the Box: Gordon Matta-Clark: Ян Шатенье, Хила Пелег Китти Скоттың мұрағатты оқуы, Канада сәулет орталығы, 2019–2020 жж.

Дегенмен, егер біреу кітаптың материалдық құндылығын жақсырақ түсінуге мүмкіндік беретін библиографиялық сипаттамаларды қосып, кітапхана қорын зерттеп, олармен мұқият жұмыс істегісі келсе, бұл жеткіліксіз болуы мүмкін (әсіресе, сақтау шаралары нәзік кітаптар мен жарияланымдарды қолға алуды толық шектесе) және кітапхана қорын зерттеу үшін жаңа, кейде поэтикалық контексті қамтамасыз етуі де ықтимал. Коллекционердің редактор, мәтін теруші және басып шығарушы сынды дағдылары кітапхана мұрағаты туралы түсінік бере алады. Оның детальдарға мұқият назар салуы бізді кітаптың физикалық формасын сипаттауға талпындырады. 

2022 жылы Нью-Йорктен келген куратор Марина Карон Гришашвили мұражайына барып, әдеби басылымдарды егжей-тегжейлі зерттеді. Карон бүкіл басылымда 1865 жылы Михаил Кипани әзірлеген Vienna қарпі қолданылғанын атап өтті. Сондай-ақ басылымдарда мұқабада қолмен салынған мәтін және тақырыптарға арналған Viennese Mtavruli қарпінің нұсқалары да бар.

Карон «Ләйләнің»⁸ 8 Leila, N1 1917; Авторлар: Г. Кикодзе, А. Чумбадзе, А. Абашели, И. Элефтеридзе, К. Макашвили, П. Иашвили, Г. Робакидзе, И. Гришашвили, Л. Киачели, Г. Гвазава, Н. Лорткипанидзе, Марижан, С. Дадиани, М. Бочоришвили, А. Папава; Өлшемі: 29,7×21 см; И. Гришашвили кітапхана-мұражайының мұрағаты. бірінші басылымына библиографиялық сипаттама жазды:

Зерттеу процесінде коллекционердің де дауысы болуға тиіс, оның үстіне, Гришашвили өлеңді дауыстап оқығанды ұнататын. Оқыған өлеңдерінің жазбасын онлайн тауып алуға болады. Ол көбінесе бір кітаптың екі, кейде үш данасын жинап, біреуін жеке аннотация жазуға пайдаланатын. Үнемі қызыл қарындаш пайдаланған және оның қолжазбасын төл жинағындағы көптеген басылымнан табуға болады. Кейде мұндай аннотациялар әдеби зерттеу мақсатында жасалған; енді бір жағдайларда олар коллекционердің әріптестерінің поэзиясы мен прозасы туралы терең білімін көрсетіп, жеке қарым-қатынасын осы жазбалар арқылы құжаттайды, оны оқи білген жан ұғады.

Мұқият зерттелген бұл аннотациялар мұрағатта қатталды және кітапхана каталогына енгізілді, әр кітаптан кейін аннотациямен бірге кітапхана нөмірі көрсетіледі. Бұл каталогқа аннатоцияны кіргізу былай тұрсын, коллекцияны түгендеудің айрықша әдісі. Осындай айқын мысалдың бірі — Гришашвилидің ақын Мариам (Мариджан) Ткемаладзе туралы жазбалары, ол оның сүйіктісі, өмірлік досы және кейде аударма саласында бірлескен авторы болды. Гришашвили өмірбаянында әйелдермен қарым-қатынасы туралы жазады және төл поэзиясында кездесетін тақырыптарды жиі қайталайды. Алайда Мариджан «Ләйліге» атсалысуға шақырылған жалғыз ақын әйел болды, бұл Гришашвилидің ол туралы жазбаларына терең үңілудің тағы бір себебі. 

Егер мұрағаттағы артефактілердің инвентарь нөмірі мен сипаттамасын алып тастасақ, аннотацияларда Мариджанға қатысты 193 сілтеме қалғаны көзге оттай басылады. Көбіне бұл жазбаларда басқа ақындардың шығармаларындағы сөз тіркестері көрсетіліп, олардың Мариджан поэзиясынан алынғаны нұсқалады. Гришашвили Мариджанның бұрын-соңды басып шығарған туындыларының бәрін жинап, оның поэзиясын жатқа білетін көрінеді, тіпті Мариджан өлең жазуды тоқтатып, балалар әдебиетіне бет бұрса да, оның жұмыстарын жинауды доғармаған деседі. 

Гришашвилидің Мариджанның шығармаларына қатысты аннотацияларының бір көрнекті мысалы — «პოემა-იპოება» (Поэма — Ипоэба — өлеңді табуға болады деген мағынаны білдіреді), ал «Ипоэба — Ипоба» деген сөзбен сурет салу ойыны әлденені табу немесе оны ортасынан бөлу дегенді білдіреді. Гришашвили бұл сөз тіркесін Силован Кундадзе (Кутаиси, 1925) аударған Чайлд Гарролдтың «Байрон» кітабынан тапқан. Ол сөздердің астын сызып, жақсы үйлесім тапқанын алға тартып, Мариджан да мұны өз туындысында қолданғанын атап өткен.
«Білім археологиясы» кітабында Мишель Фуко ұқсас резонанс әсерін сипаттайды: «Кітаптың шекарасы ешқашан нақты анықталмайды: атаудан, бірінші жолдардан және соңғы нүктеден, оның ішкі конфигурациясы мен автономды формасынан тыс, ол басқа кітаптар, басқа мәтіндер, басқа сөйлемдер сілтемесі жүйесінде қамтылған». Поэзияны байланыстыру, сөздерді байланыстыру, әртүрлі жазушы қолданған ұқсас жазу элементтерін анықтау Гришашвилидің әдеттегі тәжірибесіне айналды, ал кей кездері оның редактор ретінде ұсынысы сөздерді ымырасыз қызыл қарындашпен «қиып» алды.

Грузияда кеңестік дәуірге дейін және одан кейін өмір сүрген ақындардың өмірбаянын зерттегенде, Гришашвилидің аннотациялары осы ақындар жазған ресми және бейресми өмірбаяндарға қарағанда көп дүниені айқын көрсетті. Бұл ақындардың екіжақтылығы жойылып, олар сілтеме келтіретін поэзия сияқты елестетуге немесе жұмыс істеуге болатын қабат-қабат мәтіндер мен жаңғырықтар қалдырды. Гришашвилидің дауысы мәтінге екпін береді, жаңғырық сияқты үзік-үзік пайда болады және дәл жаңғырық арқылы мағынаның үні күшейе түседі.⁹ 9 Дәл осындай тұжырымды Стефани Серра fink баспасы басып шығарған Through the Words of Others кітабының “fink twice” 7 сериясында  өзінің эссесін төл кітапханасына жасаған шегініс деп сипаттаған еді, Contemporary Art Publishers, Цюрих, 2018 ж. Параллельді Ролан Барттың еңбектерінен табуға болады. Сад, Фурье, Лойоланың (1971) алғашқы беттерінде ол «биографема-biographemes» — өмірдің «біраз түбегейлі болуы, біраз артықшылығы, біраз қисық сызықтары» деген ұғымды енгізеді, яғни бұл дәл сондай жаңылысқа ұшыраған белгілі бір болашақ денеге қол тигізу үшін ұрпаққа таралатын ұмытуды бастан кешіру дегенді білдіреді. Гришашвилидің аннотацияларын оның ауқымды мұрағатына қосымша ретінде қабылдауға болады және ішінара талпыныспен, шағын интонациямен, үзіндімен, сондай-ақ поэтикалық интерпретациямен оның кітапханасын зерттеу күні бүгінге дейін жалғасын табуда.  

Коко Фергюсон ұсынған өмірбаяндық зерттеу.